Borçlar hukukunun temelini bireysel sözleşmeler oluşturmaktadır. Bireysel sözleşmeler, bir tarafın önerisine karşılık karşı tarafın kabul beyanını açıklaması veya karşı öneride bulunması ve bu aşamaların sonucu olarak karşılıklı irade beyanlarının birbiriyle uyumlu hale gelmesi ile tarafların bir anlaşmaya vardıkları sözleşmeleri ifade etmektedir. Bu sözleşmelerde şartlar taraflarca tartışılmakta ve belirlenmektedir. Ancak günümüzde sosyal ve ekonomik gelişmelerin ışığında kitlelere yönelik hizmet ihtiyacı ciddi oranda artış göstermiş ve buna yönelik üretim mecburiyeti doğmuştur.
Dolayısıyla bireysel sözleşmelere ek olarak usulü kolaylaştırmak ve işlemleri hızlandırmak amacıyla yeni bir sözleşme modeli ortaya çıkmıştır. Bankalar, sigorta şirketleri, seyahat ve taşıma işletmeleri, dayanıklı tüketim malları üretimi ve pazarlaması yapan girişimciler, sözleşme henüz kurulmadan önce soyut ve tek taraflı olarak belirlenmiş sözleşme koşulları hazırlayarak bu koşullarla gelecekte kurulacak olan belirsiz sayıda ancak aynı şekil ve tipte olan hukuki işlemleri düzenlemektedirler.
Sözleşmenin kurulmasından önce hazırlanmış bu tip sözleşme koşulları için “genel işlem koşulları” kavramı kullanılmaktadır. Aynı zamanda bu tür sözleşmelere “tip sözleşme”, “kitle sözleşme”, “katılmalı sözleşme”, “formüler sözleşme” de denebilmektedir. Kitlelere yönelik bu sözleşmeler açısından sözleşmenin kurulmasına ilişkin görüşmeler yapılmaz. Sözleşmenin karşı tarafı için; kendisine dayatılan, önceden belirlenmiş olan bu koşulları kabul etmek ve sözleşmeyi kurmak ve söz konusu sözleşmenin içeriğinde düzenlenen edim veya hizmetten feragat etmek üzere sözleşmeyi hiç imzalamamak imkanları mevcuttur. Bu tarafın sözleşmenin maddeleri bakımından belirleyici rol alması mümkün değildir. Dolayısıyla genel işlem koşullarını belirleyen taraf karşısında zayıf konumda bulunan bu kişilerin haklarının hukuk düzenince korumaya alınması gerekmektedir.
Genel İşlem Koşulları Nedir? Özellikleri Nelerdir?
Genel işlem koşulları Türk Borçlar Kanunu’nun 20 ila 25. Maddeleri arasında düzenlenmiştir. Kanun koyucu TBK m.20’de genel işlem koşullarının tanımını yapaktadır. Buna göre; “Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz.”
Bu hüküm kapsamında, genel işlem koşullarının tamamının veya bir kısmının sözleşme metninde ya da ekinde değişik karakterlerle yazılması suretiyle, bunların emredici yasal düzenleme kapsamı dışında bırakılması önlenmek istenmiştir. Yine hangi konudaki hükümlerin genel işlem koşulu sayılacağı yönünde sıralama yapmak yerine, her türden sözleşmenin içereceği hükümler, genel işlem koşulu tanımı kapsamına girdiği takdirde, genel işlem koşulu olarak kabul edilecektir.
Genel İşlem Koşullarının Unsurları
- Bir tarafın sözleşme koşullarını tek taraflı olarak hazırlamış olması: Yapılan bir sözleşmenin genel işlem koşulu sayılabilmesi için öncelikle sözleşme maddelerinin tek taraflı olarak hazırlanmış olması aranır.
- İleride çok sayıda benzer sözleşme için kullanılmak amacı taşıması: Sözleşmenin genel işlem koşulu sayılabilmesi için maddelerin belirli bir kişi veya kişiler için değil, sözleşmenin kurulabileceği herkes için uygulanmak üzere daha sonra yapılacak sözleşmelere yönelik bir tip sözleşme olmasının amaçlanması gerekir.
- Hazırlanan sözleşmenin karşı tarafa sunulması: Tek taraflı olarak hazırlanan bu sözleşmenin karşı tarafa pazarlık yapma ve tartışma imkanı olmadan sunulması gerekmektedir. Bu çerçevede Türk Borçlar Kanunu’nun 20.maddesinin 3.fıkrasında, her bir maddede ayrı ayrı veya sözleşmenin herhangi bir maddesinde ya da ayrı bir sözleşmede bulunan, bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtların, tek başına bu sözleşmeleri genel işlem koşulu olmaktan çıkarmayacağı düzenlenmiştir.
TBK’nın 20. Maddesinin son fıkrası uyarınca, “Genel işlem koşullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır.”
Genel İşlem Koşullarına Karşı Koruma Mekanizmaları
- Yazılmamış Sayılma
Türk Borçlar Kanunu’nun 21. Maddesinde “Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır.
Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır.” İfadeleri kullanılmıştır.
Bu hüküm çerçevesinde karşı tarafın menfaatine aykırı olarak genel işlem koşulları düzenlendiği takdirse bu koşulların varlığını koruyabilmesi için karşı tarafın bu konu hakkında açıkça ve tereddüde imkan bırakmayacak şekilde kapsamlı olarak bilgilendirilmiş olması ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesi gerekmektedir. Kabul açık veya örtülü şekilde yapılabilir. Açık kabul ile kastedilen, iradenin, karşı tarafça herhangi bir yorumunu veya varsayımını gerektirmeyecek şekilde açık ve net olarak ortaya konmasıdır. Örtülü kabul ise, iradenin açık bir biçimde belirtilmemiş olmasına rağmen kabul iradesini ortaya koyan aktif bir davranış veya susma fiili ile karşı tarafa yöneltilmesini ifade eder.
Bir sözleşmeye ilişkin olarak genel işlem koşullarının yazılmamış sayılması durumunda sözleşmenin söz konusu genel işlem koşulları haricindeki hükümleri Türk Borçlar Kanunu’nun 22. Maddesi uyarınca geçerliliğini koruyacaktır. Bu durumda genel işlem koşullarını düzenlemiş olan tarafın, yazılmamış koşullar olmasaydı bu sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri sürme imkanı bulunmamaktadır. - Aleyhe Yorum Yasağı
Türk Borçlar Kanunu’nun 23. Maddesi uyarınca genel işlem koşullarında yer alan bir hükmün açık ve anlaşılır olmaması veya birden çok anlama gelmesi durumunda düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanacaktır. - Tek Taraflı Aleyhe Değiştirme Yasağı
Türk Borçlar Kanunu’nun 24. Maddesinde “Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır.” Şeklinde düzenlenmiştir. Bu madde çerçevesinde düzenleyenin karşı taraf aleyhine olmak üzere tek yanlı düzenleme yapma yetkisinin asıl sözleşmenin herhangi bir yerinde veya ayrı bir sözleşme ile tanınmış olmasının bir önem arz etmediğinin üzerinde durulmaktadır. Ancak yine düzenleyen bakımından karşı taraf aleyhine düzenleme ve değişiklik yapma yetkisi tanınması hususuna müsaade edilmemiş olsa da bunun aksi bir durumda yani karşı tarafın lehine bir düzenleme yapılmasına olanak tanıyan kayıtlar geçerli olacaktır. - Dürüstlük Kuralına Aykırı Şekilde Aleyhe Hüküm Koyma Yasağı
Türk Borçlar Kanunu’nun 25. Maddesinde bu husus; “Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz.” İfadesi ile düzenlenmiştir. Dolayısıyla bir sözleşmede karşı taraf aleyhine ya da onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte bir hükmün veya hükümlerin tespit edilmesi durumunda bu hükümlerin dürüstlük kuralına aykırı olup olmadığı hususu değerlendirilecektir. Dürüstlük kuralına aykırı olarak düzenlendiği anlaşılan koşullar için öngörülen yaptırım ise yazılmamış sayılmadır. Bu hükümlerin dürüstlük kuralına aykırı olup olmadığı değerlendirilirken somut olayın nitelikleri göz önünde bulundurulacaktır.
25. madde kapsamında bir içerik denetimi söz konusudur. Genel işlem koşullarının içeriği Türk Medeni Kanunu’nun 2. Maddesinde düzenlenen dürüstlük kuralı bakımından denetime tabi tutulmuştur.