Belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma güvenlik tedbiri Türk Ceza Kanunu’nun 53. Maddesinde düzenlenmektedir. TCK m.53 işlemiş olduğu suç dolayısıyla belli hallerde, belli sürelerle kişilerin bazı haklarının kısıtlanmasını veya kullanamaz duruma gelmesini sağlayan bir düzenlemedir. Örneğin, kişinin sürücü belgesinin geri alınması, bir meslek veya sanatın belli sürelerle icra edilmesinin engellenmesi bu kapsamda uygulanan güvenlik tedbirlerindendir. Bu düzenleme suç işleyen kişinin bir tehlikelilik durumu bulunması varsayımına dayanılarak yapılmıştır. Belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma ile ilgili olarak “ek ceza” ve “feri ceza” gibi nitelendirmeler de kullanılabilmektedir.
Bu güvenlik tedbirine başvurmanın mümkün olduğu üç hal mevcuttur. Bunlar;
- Mahkumiyetin zorunlu sonucu olarak kanunen belli hakların kullanımının yasaklanması
- Bazı hak ve yetkilerin kötüye kullanılması suretiyle suç işlenmesi halinde o hak ve yetkilerinin belirli süre kullanımının yasaklanması
- Mahkemenin gerekli koşulların gerçekleşmesi durumunda takdiri bir şekilde sanık hakkında belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma kararı vermesi,
Şeklinde kategorize edilebilir.
Mahkumiyetin Kanuni Sonucu Olarak Belli Hakları Kullanmaktan Yoksun Bırakılma
Mahkumiyetin zorunlu sonucu olarak belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma TCK m.53’ün birinci fıkrasında düzenlenmektedir. Bu madde uyarınca, kişi kasten işlemiş olduğu suçtan dolayı hapis cezasına mahkumiyetin kanuni sonucu olarak sürekli, süreli veya geçici bir kamu görevinin üstlenilmesinden, bu kapsamda, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliğinden veya devlet, il, belediye, köy veya bunların denetim ve gözetimi altında bulunan kurum ve kuruluşlarca verilen, atamaya veya seçime tabi bütün memuriyet ve hizmetlerde istihdam edilmekten, velayet hakkından, vesayet ve kayyımlığa ait bir hizmette bulunmaktan, vakıf, dernek, sendika, şirket, kooperatif ve siyasi parti tüzel kişiliklerinin yöneticisi veya denetçisi olmaktan, bir kamu kurumunun veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşunun iznine tabi bir meslek veya sanatı, kendi sorumluluğu altında serbest meslek erbabı veya tacir olarak icra etmekten yoksun bırakılmaktadır. Seçme ve seçilme hakkından mahkum bırakılma ise Anayasa Mahkemesinin iptal kararı sonucu uygulamadan kaldırılmıştır.
Kasten işlenen suçlar bakımından hapis cezasına mahkumiyet kararı verilmesi ile bu hakların kullanımı kendiliğinden engellenmiş olur. Bu kapsamda mahkemenin herhangi bir takdir hakkı yoktur. Mahkeme kararında gösterilmemiş olsa dahi bu hakların kullanımının yoksun bırakılma, hükümlü açısından kazanılmış hakka konu olamaz, bir başka ifade ile aleyhe bozma kapsamında değerlendirilemezler.
Taksirle veya bilinçli taksirle işlenen suçlar nedeniyle hükmolunan mahkumiyet kararları bakımından ise zorunlu güvenlik tedbirleri söz konusu değildir. Ancak TCK m.53/6 kapsamında hakimin takdir yetkisi sonucu belli bazı tedbirlere hükmetmesi mümkündür.
Kişinin adli para cezasına mahkum edilmesi halinde TCK m.53/1’ de düzenlenen zorunlu güvenlik tedbirleri uygulama alanı bulmaz. Mahkemenin hapis cezasını adli para cezasına veya alternatif güvenlik tedbirlerine çevirmesi durumunda ise asıl mahkumiyetin hükmedilen hapis cezası değil, çevrilen adli para cezası veya tedbir olması nedeniyle mahkumiyetin kanuni sonucu olarak belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma güvenlik tedbiri uygulama alanı bulmayacaktır.
Hapis cezasının ertelenmesi, zorunlu güvenlik tedbirlerinin uygulanması bakımından bir engel teşkil etmemektedir. Mahkum olduğu hapis cezası ertelenen yahut koşullu salıverilen hükümlünün kendi alt soyu üzerindeki velayet, vesayet ve kayyımlık yetkileri hususunda bu güvenlik tedbirleri uygulanmaz. Kişinin kendi alt soyu üzerindeki bu yetkileri ancak şartlı tahliye tarihine kadar kısıtlanabilmektedir. Hükümlü, tahliyesinden sonra cezanın infazı tamamlanmamış olsa bile bu yetkileri kullanabilecektir. Hükmün açıklanmasının geri bırakılması durumunda ise bu karar, hükmün hiçbir sonuç doğurmaması anlamına geldiğinden, hakkında hükmün açıklanmasının geri bırakılması kararı verilen kişi hakkında belli hakların kullanımından yoksun bırakılma tedbiri uygulanmaz.
TCK m.53/1 fıkrası kapsamında hükmolunan yasaklılığın süresi, vesayet hariç olmak üzere, cezanın tamamen infaz edilmesine kadar geçen süre kadardır. Hükümlünün tahliye tarihi itibariyle yasaklılık durumu da ortadan kalkmaktadır.
Bazı Hak Ve Yetkilerin Kötüye Kullanılması Nedeniyle Belli Haklarının Kullanımının Yasaklanması
Kanunen kendisine tanınmış olan bazı hak ve yetkileri kötüye kullanmak suretiyle suç işeyen kişi bu hak ve yetkileri kullanmaktan yoksun bırakılır. Bu tedbir TCK m.53’ün beşinci fıkrasında düzenlenmektedir. Bu fıkra uyarınca, TCK m.53/1’ de sayılan hak ve yetkilerden birinin kötüye kullanılması suretiyle işlenen suçlar dolayısıyla hapis cezasına mahkumiyet halinde, ayrıca, cezanın infazından sonra işlemek üzere, hükmolunan cezanın yarısından bir katına kadar bu hak ve yetkilerin kullanılmasının yasaklanmasına karar verilir. Hükmolunan cezanın adli para cezası olması halinde hükümde belirtilen gün sayısının yarısından bir katına kadar bu hak ve yetkilerin kullanımının yasaklanmasına hükmolunur. Hükmün kesinleşmesiyle icraya konan yasaklama ile ilgili süre, adli para cezasının tamamen infazından itibaren işlemeye başlar.
Bu fıkradaki yoksun bırakılma halleri hem hapis cezası hem de adli para cezasına hükmolunması durumunda uygulanmaktadır. Ancak , her durumda suçun kasten işlenen bir suç olması gerekmektedir.
Hapis cezasının ertelenmesi durumu, bu fıkra kapsamında hak ve yetkilerin kullanımından yoksun bırakılma kararı verilmesine engel oluşturmamaktadır.
Hak ve yetkilerden yoksun bırakılmanın süresi konusunda, kanunda belirlenen sürelerin dışına çıkılmaması ve somut olayın değerlendirilmesi koşuluyla takdir yetkisini kullanacak olan hakimdir.
Adli para cezası ve hapis cezasına birlikte karar verilmiş ise yasaklılık süresi yalnızca hapis cezasının süresi ölçü alınarak hesaplanır. Çünkü, bir kişi hakkında hükmolunan her bir ceza diğerinden bağımsızdır ve bu cezalar varlılarını ayrı ayrı sürdürdüklerinden hapis cezası ile adli para cezasının toplanması söz konusu değildir.
Mahkemenin Takdir Hakkı Kapsamıda Belli Hakların Kullanımından Yoksun Bırakılma
TCK m.53’ün altıncı fıkrası uyarınca bazı koşulların gerçekleşmesi halinde mahkemenin takdir yetkisini kullanarak sanık hakkında belli hakların kullanımının yasaklanması kararı verebilmektedir. Mahkeme bu karara iki şekilde hükmedebilir. Bunlar;
- Meslek veya sanatın gerektirdiği dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı davranış nedeniyle bu meslek veya sanatın icrasının belli bir süreyle yasaklanması
- Trafik düzeninin gerektirdiği dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırılık sebebiyle sürücü belgesinin geri alınması halleridir.
Her iki durumda da yasaklama süresi taksir veya bilinçli taksirle işlenen suçlar bakımından 3 aydan 3 yıla kadar olan bir süre ile mümkün olmaktadır. Kasten işlenen suçlar açısından bu şekildeki güvenlik tedbirlerinin uygulama alanı bulunmamaktadır. Kasten işlenen suçlar bakımından TCK m.53/1 veya TCK m.53/5’ te düzenlenen hükümler uygulanır.
Taksirle veya bilinçli taksirle işlenen suç dolayısıyla adli para cezası veya hapis cezasına hükmedilmesi veya cezanın ertelenmesi önem teşkil etmemektedir. Tüm bu hallerde mahkemen takdir hakkını kullanarak güvenlik tedbirine hükmedebilir. Bu tedbirlerin infazının başlangıcı, hapis cezasının ya da adli para cezasının infazının tamamlandığı tarihtir.
Belli hakların kullanılmasının yasaklanması kapsamındaki her türlü güvenlik tedbiri ile ilgili her karar adli sicil kaydına geçirilmektedir.
Belli Hakların Kullanımından Yoksun Bırakılma Kararına İtiraz, İstinaf Ve Temyiz
Belli hakların kullanımının yasaklanmasının bir güvenlik tedbiri olması nedeniyle bu karara itiraz kanun yolu açık değildir. Bu kararlara karşı istinaf kanun yoluna başvuru yapılabilmektedir. Ancak istinaf mahkemesi tarafınca istinaf başvurusunun reddedilmesi halinde bu tür kararlar hakkında ilgili temyiz kanunu yoluna başvuruda bulunulması mümkün bulunmamaktadır.